Tymczasowość krajobrazu (Pieszo wokół Polski 2022)

Jak rejmontowscy chłopi idziemy wokół kraju oglądając, jak kręci się kołowrotek życia. Razem z nami dorastały bociany, których pierwsze loty oklaskiwaliśmy, by w końcu życzyć im powodzenia w drodze na zimowe wakacje w Afryce. Kiełkujące zboże szumiąc w pełnym rozkwicie w końcu padło pod czerwonymi kombajnami. Pobocza najpierw karmiły nas czereśniami i wiśniami, wyparte przez maliny i jeżyny, by w końcówce sadowniczego roku wypełniać brzuszki dzikimi śliwkami i jabłkami. Jak „Pory roku” Vivaldiego, zmienia się też światło w naszych oczach – słońce jest teraz wyciszone, miękkie, głębokie. A spadające nam na głowy żołędzie przypominają o nadciągającej zimie.

Na polach ostali się ostatni strażnicy lata – kukurydziane łany wytykające nas kolbami. Zza nich podpatrują kościelne wieżyczki przypominające te z bawarskich wsi. Napisy na płotach ostrzegają przed psami już nie polskim, ale niemieckim językiem. W dwóch językach – polskim i niemieckim – witają nas też kolejne opolskie miejscowości: Sukowice-Suckowitz, Długomiłowice-Langlieben, Naczysławki-Klein Nimsdorf. Trawniki przed domami równiutko przycięte, chodniki pozamiatane. Czy to efekt nadciągających dożynek, czy wchodzimy w świat podszyty niemieckim ordnungiem? To właśnie na Opolszczyźnie mieszka aż 70 procent niemieckiej mniejszości w Polsce, która stanowi jedną dziesiątą mieszkańców województwa. Przez lata nie zastanawiali się nawet, kim są – Polakami, Niemcami, Ślązakami – byli po prostu stąd. Granice przechodziły nad nimi, a oni trwali w tym samym miejscu, w swoim Heimacie, na ojcowiźnie. Także wtedy, po 1945 roku.

W zakamarkach Głogówka jemy pizzę przed pozostałością zamku Opperstdorffów. Podczas potopu szwedzkiego spotkać tu można było Jana Kazimierza i jego 1800 osobowy dwór, w 1806 roku Bethovena, który miał rozpocząć tu pracę nad swoją piątą symfonią. A na początku XXI wieku lokalnego kipera dolnej półki w monopolu, zatrudnionego przez właściciela w charakterze stróża i samozwańczego przewodnika. – Pokazywał PRL-owski telefon wmawiając, że Hitler dzwonił nim do Ewy Braun – śmieje się Rafał, który pokazuje nam miasto – Za każdym razem wymyślał inne, niestworzone historie. I chociaż wiedzieliśmy, że są nieprawdziwe, to kochaliśmy go słuchać. Szczególnie, że za oprowadzanie brał tyle co na wino. Po dwa złote na łebka – opowiada. Za to znacznie więcej chciał zarobić na tym zamku przedsiębiorca z Częstochowy, który w 2005 roku kupił go zaledwie za 100 tysięcy złotych. Kwota niewielka, bo zobowiązał się odrestaurować zamek. Ten przez lata jednak głównie niszczał.

Pozbawione nadziei straszą też mury prudnickiej fabryki wyrobów włókienniczych. Jak chwalą się miejscowi, produkowane w tutejszym Frotexie ręczniki płynęły na Titanicu. Fabryka przetrwała 165 lat i zawieruchy historii, ale nie dała rady utrzymać się na powierzchni rozchwianego kapitalizmu. Poszła na dno ciągnąc za sobą sporą część miasta. – To jest jak domino. Leci jedna firma i ciągnie za sobą kolejną – opowiada kasjer na szczycie trzynastowiecznej Wieży Woka, z wysokości której obserwujemy miasto. – Sam pracowałem jako wózkowy w mleczarni. Ale przyszły zwolnienia i dwa miesiące temu mnie wylali. Dzięki Bogu znalazłem robotę tutaj i teraz patrzę na to upadłe miasto z góry – rzuca okiem w dół na ten najbliższy zapadający się dach, dach dawnego browaru.

Tymczasowość jest tu wpisana w krajobraz. – Budynków często nie remontowano nawet przez lata. Bo kto mógł zapewnić, czy Niemcy tu nie wrócą po swoje – mówi pan Czesław. Czasami wracali synowie lub wnukowie tych, którzy musieli w ciągu godziny lub dwóch zostawić dom i uciekać na zachód. Nie po to, co na powierzchni, ale po to, co w jej trzewiach – po pozostawione depozyty z rodzinnymi drogocennościami. – Krowy na pole wypędzałem, jak przyjechali Niemcy i od razu stół każą wystawiać. Ani się obejrzysz, a stół cały zastawiony. Tak się spiłem, że dopiero następnego dnia się obudziłem. A raczej obudził mnie ojciec, pokazując dziurę w ziemi i mówiąc: „To zapłata za twoje picie – ciągnie – U sąsiadów namiot rozbili na polu. Żeby być bliżej ziemi przodków, tak mówili. Następnego dnia po południu namiot stoi, ich nie ma. Kolejnego ranka to samo. Zajrzeliśmy. Niemców już nie było, tylko pod namiotem wykopana dziura – kwituje. Jeden z takich skarbów można oglądać za gablotą muzeum Kargula i Pawlaka w Lubomierzu. Wraz z rozbitym słoikiem, w którym był schowany. – Pożyczyli szpadel od sąsiadów, głupi. A ci od razu na policję zadzwonili. Niemcy odjechali z niczym – komentuje pan Czesław.

Jego ojciec dostał mały dom, te duże dostawały większe rodziny, te lepsze wojskowi. Największe dawano na pół. – Od razu zobaczycie, które to, nie mogli się dogadać, więc dziś stoją puste – śmieje się. W dolnośląskim jakby więcej niż wszędzie tych opuszczonych, niszczejących domów. Co wieś to też niszczejący dwór lub pałac. Na wsiach, w mniejszych miejscowościach skład osobowy głównie emerycki. – Tutaj nic nie było, bieda straszna. Asfalt położyli dopiero po powodzi w 1997 – opowiada Wiesia, rodowita wolimierzanka. Więc wyjeżdżali, do miast, do życia. To właśnie Wiesia dała znać o tutejszych pustostanach młodemu teatrowi Klinika Lalek, który szukał miejsca na swoją siedzibę. Był początek lat dziewięćdziesiątych, oni tchnęli życie w niedziałającą stację kolejową, a potem pomału w całą okolicę. Zaczęła się nowa wędrówka ludów, z miast, do innego życia. Od pędu i zgiełku, do tutejszych domów przysłupowych, w których oni widzieli duszę, a nie poniemiecką niemodną ruinę.

– To nie na sprzedaż – słyszymy, gdy Ola robi zdjęcie starej kamienicy w jednej z kolejnych wsi. – Czy ja wyglądam, jakby było mnie na coś takiego stać? – wskazując na plecak odkrzykuje Ola do stojącego na ganku łysawego starszego mężczyzny, w satynowych bokserkach i satynowej koszuli. – Z jakiego biura podróży jesteście? Z Jeleniej Góry? – reflektuje się. – Idziemy wokół Polski. Wyszliśmy z Gdańska – Ojeju, przecież to na północy! Nieźle stopy sobie ścieracie – śmieje się – Jak skończycie, to będziecie kilka centymetrów niżsi. Matki was nie poznają!